İnsanın yaratılışında var olan yardımlaşma duygu ve düşüncesi, insanlığın tarihi ile yaşıttır. Her toplum, yardımlaşma hususunda kendi yaşadığı zamanın sosyal yapısını göre bazı faaliyetlerde bulunmuştur. Yardımlaşmanın teşkilatlandırılmış en ideal şeklini ise, vakıf olarak görmekteyiz.
İslam hukukunda vakıf muamelesi için "Vakıf", "Habs veya Hums" ve "Sadaka" olmak üzere üç terim kullanılmıştır. Vakf veya vakıf (va-ka-fe) kökünden arapça bir mastar olup; sözlükte;"Habsetmek" manasına olup "Vakafe" fiilinin masdarıdır. Bundan dolayı mahşerde insanların hesap vermeleri için hapsedildikleri yere "Mevkıf" denilmiştir. Çoğulu "Evkaf"dır.[1]
Sözlükte “durmak, ayakta dikilmek, ayağa kalkmak, birini bir işe muttali kılmak, şüphe etmek, incelemek, alıkoymak” gibi anlamlara gelen vakıf, bir fıkıh kavramı olarak, çıplak mülkiyeti kamuya, menfaati ise lehine vakıf tesis edilmiş bulunan hak sahiplerine ait olmak üzere bir malı bağışlamak veya bırakmak demektir. Vakfedilen mala mevkuf, vakfedene ise vakıf denir.[2]
Istılahta: "Bir mülkün menfaatini insanlara tahsis edip; aslını Allahu Teala'nın mülkü hükmünde olmak üzere, mülk edinme veya edindirmeden alıkoymaktır"[3] şeklinde tarif edilmiştir. İmam-ı Azam Ebu Hanife (rha) indinde vakıf; tıpkı ariyet gibi caizdir, lazım değildir. İmameyn'e göre; "vakıf lazım ve sabittir, vakfedenin onu iptal etmesi caiz değildir."[4] Fukaha;fetvanın İmameyn'in kavline göre olduğunu tasrih etmiştir.
Terim olarak da; bir malı veya mülkü satılmamak kaydıyla ve bazı özel şartlar çerçevesinde bir hayır işine tahsis etmek olduğu bilinen vakıf, bu günkü anlamda,
Vakıf; kişinin taşınır veya taşınmaz mallarını hiç bir dış tesir altında kalmaksızın, sırf kendi rıza ve isteğiyle şahsi mülkiyetinden çıkarıp, hayır veya hasenat gayesiyle yine kendisi tarafından belirtilen şart ve hizmetlerin yerine getirilmesi için ebedi olarak tahsis etmesidir.
Kök anlamın kapsamı ederek genişlemiş ve bir malı; mülkiyetin nakli sonucunu doğuran tasarruflardan menedip, gelirini sürekli olarak yoksullara tahsis etmek anlamını kazanmıştır. Çoğulu "evkaf" ve "vukuf 'tur. Vakıf kelimesi bir isim olarak, edilgen kök, yani "vakfedilen mal" anlamını ifade eder. Osmanlı Devleti uygulamasında "evkaf ' tabiri, bu anlamda vakfın çoğuludur.[5]
Bu kelimeye muharreme(dokunulmaz hale gelen),müebbede(ebedi kılan) veya cariye (devam eden) gibi sıfatlar eklenerek vakıf anlamı kazandırılmıştır.[6] Hanefilerin büyük çoğunluğu, işin başından itibaren vakıf terimi kullanmayı tercih etmekle birlikte, bazı Hanefi hukukçuları, konu başlığı olarak" Vakıf ve Sadaka"yı birlikte kullanmışlardır.[7]
İslam Peygamber'i Hz. Muhammed (s.a.v) bazı hadislerinde vakıf yerine eş anlamlısı olan "habs" kelimesini kullanmıştır.[8] İmam Şafii(rah) ile Maliki hukukçular ve bunları izleyenler, Hz. Muhammed(s.a.v)'in ifadesine sadık kalarak, vakıf için "habs" veya "hubs" ile çoğulu olan "ahbas" terimini kullanmaya devam etmişlerdir.[9]
Vakıf yerine "sadaka" kelimesinin kullanıldığı da olmuştur. Sadaka; yoksullara Allah rızası için verilen şey, sevap kazanmak amacıyla hibe edilen mal, demektir.[10]
Vakıf, bir hukuki müessese olarak şöyle tarif edilmiştir: Vakıf; kendisinden yararlanmak mümkün ve caiz olan bir malı, devamlı olarak Allah'ın mülkü olmak üzere temlik ve temellükten menetmek ve menfaatini (gelirini), Allah rızası için bir hayır cihetine tasudduk etmektir. Burada mal, vakfedenin mülkiyetinden çıkar ve Allah'ın (toplumun) mülkü haline gelir.[11]
Ebu Hanife'nin tarifi şöyledir: Vakıf, mülk olan bir ayn'ı, vakfedenin mülkiyetinde alıkoymak ve gelirini yoksullara veya başka hayır yollarına tasadduk etmekten ibarettir.[12] Malikiler, vakıfta ebediliği (te'bid) şart koşmazlar ve kısa süreli vakfı da geçerli sayarlar. Bir ev, dükkan veya araziyi belli süre için kiraya verip, kira bedelini hayır yoluna sarfetmek gibi.[13]
Vakfın sebebi;Allah’u Teala (cc)'nın rızasına yakınlaşmayı talep etmektir"[14] (Dürri'l Muhtar'da "Vakfın sebebi, dünyada insanlara ihsan ve ikramı, ahirette sevabı irade ve kasdetmektir" hükmü kayıtlıdır. Mahiyeti aynıdır). Allah'a yakın olmayı arzulamak, O'nun rızasını tahsile çalışmaktır.[15]
Esasen vakıf hadisesi, Allah’u Teala'ya iman ve hesap gününe hazırlanma şuuru ile yakından alakalıdır. Nitekim ilk vakıf Hz. İbrahim (a.s)'in gayretiyle vücud bulmuştur.[16] Halilü'r-Rahman vakfının özelliği budur. İslam'dan önce Arabistan'da bilinen en eski vakıf Mekke'deki Kabe'dir. Kabe, yeryüzünde ilk mabed olarak kabul edilir ve yapının temelleri Hz. Adem'e kadar dayandırılır. Bugünkü Kabe şeklinin İbrahim Peygamber ve oğlu İsmail(a.s) tarafından inşa edildiği Kur'an-ı Kerim'de bildirilir.[17]
İmam-ı Şafii (rha):"Allah’u Teala’nın rızasını kazanmak maksadıyla yapılan vakıf; cahiliyet ehlinden sadır olmamış, Müslümanlar tarafından vaki olmuştur"[18]
Esasen vakfın hükmü; vakfedilen şeyin, vakfeden kimsenin mülkünden çıkması ve Allah’u Teala (cc)'nın mülkü hükmüne girmesidir.[19] Bu sebeple; alış-verişe, hibeye ve mirasa konu olamaz. Mülkünün bir kısmını vakfetmek isteyen kimse; vakfedeceği şeyin mahiyetini, ne için vakfettiğini ve nasıl kullanılması gerektiğini kat'i olarak beyan etmelidir. Vakfın rüknü; mülkün vakfedildiğine delalet eden hususi lafızlarıdır. "[20]
İMAN EDİP İNFAK ETMEK, PAYLAŞMAK MÜSLÜMAN’IN ÖZELLİĞİDİR
Günümüzde insanların en muhtaç olduğu ahlak cömertliktir. Sadece kendisini düşünen, devamlı kendi çıkarlarının derdine düşen ve bütün nimetleri nefsine layık gören bir insan, bu haliyle varlıkların en alt seviyesine düşmektedir. Çünkü, insanın dışındaki her varlık, az da olsa bir başkasına hizmet eder, fayda verir.
Sadece kendisi için yaratılmış hiçbir varlık yoktur. Bu varlıklar içinde en şerefli varlık olarak yaratılan insanın, sadece kendisi için yaşaması, insanlara faydalı işlerden kaçması, hayır nedir bilmemesi, iyiliği sevmemesi ne kadar üzücüdür. Kainata ibretle bakarsak şunu göreceğiz:
Bütün yerler, gökler ve içindekiler insanın hizmetine verilmiş, ona boyun eğdirilmiş ve ihtiyaçları için feda edilmiştir. Yani kainat insana infak edilmiştir. Bu durum insandan değil, Rahman ve Rahim olan Allah’u Teala’nın rahmet ve kudretinden kaynaklanan bir ihsandır.
Yoksa insanın bir tek hücreyi yaratma ve yaşatma imkanı olabilir mi? İnsan her şeyi ile hazır bir aleme getirilmiş, kendisine üstün kabiliyetler ve geniş yetkiler verilmiştir. Bunun için insandan büyük bir vazife beklenmektedir.
İnsana düşen vazife, kainattaki bunca rahmeti görüp Yüce Yaratıcısını tanımaktır. Onu tanıyan sever, seven emrine itaat eder. İtaatin aslı rızadır. Rıza, teslimiyeti gerektirir. Teslimiyet haya ve edep ister. Bütün bunlar Yüce Yaratıcıyı tanımaktan ve ona saygıdan kaynaklanır. Bu hale marifetullah denir.
Marifetullah Allah’u Teala’yı şeksiz şüphesiz bir şekilde tanımak ve sevmektir. Bu hal kalple olur. Kalp gaflet ve isyan gibi manevi kirlerden arındırılır ve ilahi nurla aydınlanırsa, Yüce Yaratıcısını tanır, sever ve rızasına ulaşmak için can atar.
İlahi nurla aydınlanamayan bir kalp ve akıl, eşyayı gerçek haliyle tanıyamaz. İçinde saklanan mana ve hikmeti okuyamaz. Her şeyin Yüce Allah’ın iradesi, rahmeti, kudreti ve hikmetiyle vücut bulduğunu, O’ndan gelip ona döneceğini anlayamaz.
İnfak iman ve ilimle olur. İnfakın her zerresi rahmet sebebidir. İnfak her yönüyle israftan ayrı bir şeydir. İkisinde de mevcut imkanı kullanma, malı elden çıkarma ve harcama vardır. Fakat israfta his ve şehvet söz konusudur. İsraftaki hedef Allah’ın rızası değildir. Nefsin hevasıdır. İsrafın her türlüsü zarardır ve haramdır.
Müsrif, Allah’u Teala’nın kendisine verdiği nimetleri hedef ve hikmetine göre kullanmayan, nimetleri haram olarak harcayan ve haddi aşan kimse demektir. Herhangi bir azası ile günah işleyen kimse, o azaya bahşedilen hayat, kudret, hikmet, ibret ve yaratana muhabbet nimetlerini israf etmiş demektir.
Kamil müminin en önemli sıfatları eminlik ve cömertliktir. Mümin, insanların hatta hayvanların bile kendisinden emin olduğu ve fayda gördüğü kimsedir. Mümin emindir ve emniyet verir. Çünkü o, Cenab-ı Hakk’ın “el-Mümin” ismi şerifinin tecellisine mazhar olmuştur.
Cenab-ı Hakk’ın bir güzel ismi de “el-mümin”dir. Allah (c.c) emindir, emniyet verendir. O, dostlarını üzmez ve kendi hallerine terk etmez. Onlara verdiği sözden dönmez. Allah’u Teala düşmanlarına bile haksızlık etmez. Haksızlığı kendisine ve kullarına haram kılmıştır. Bütün yaptıkları rahmet ve adalettir.
Bu ilahi ahlak mümine öyle yansımıştır ki sonunda mümin, Yüce Allah’ın boyasıyla boyanmış ve bu ahlak kendisinden hiç ayrılmayan bir sıfat halini almıştır. Onun için Cenab-ı Hakk, mümini Kur’an’da çok kere bu isimle anmıştır.
Bütün mahlukat gerçek müminden yana emniyet ve selamet içindedir. Onun için mümin nefsine ve başkasına zulüm edemez. Bütün davranışları şefkat ve adalet olmalıdır. Müminin cömertliği ise Rahman ve Rahim olan Allah’u Teala’yı yakinen tanımasından ileri gelmektedir.
Arifi billah Hakim et-Tirmizi’nin belirttiği gibi,“Gerçek İslam, Allah’u Teala’nın haklarını korumak için malını ve canını onun yolunda vermekten ibarettir.“[21]
Allah yolundaki infak, kalpteki iman ve irfan için bir ölçüdür. Allah için malını veremeyenler canını hiç veremezler. Malından ve canından cimrilik edip Hakk’ın ve halkın hukukunu çiğneyenler, dünya ve ahiret mutluluğuna eremezler. Ruhun saadeti Allah için sevgi ve hizmette gizlenmiştir.
İnfakın çeşitleri pek çoktur. İnsan Allah’u Teala’nın kendisine bahşettiği maddi-manevi her türlü nimetten başkasına harcayabilir. Hayatta olan herkesin, başkasına ikram edebileceği bir çeşit nimeti muhakkak vardır. Yeter ki insan o nimetten gafil ve cömertlik şerefinden mahrum olmasın.
Allah’u Teala’yı yakinen tanıyan müminler, canları dahil bütün sahip oldukları şeylerin gerçekte ona ait olduğunu bilirler. Onun için bütün benlikleriyle onu severler. Bu öyle bir sevgidir ki ondan birazcık tat alanlar, Yüce Mevla’nın rızası için canlarını ve mallarını hiç çekinmeden feda ederler. Allah’u Teala bu kişileri bize şöyle tanıtmaktadır:
“İnsanlardan öyleleri vardır ki, Allah’ın rızasına ulaşmak için kendisini feda eder.“[22]
Allah için canını severek veren kimsenin, malını verirken kalbi korkar, eli hiç titrer mi? Elbette ki hayır. Ama bu hal sevgi ile olur. İşte bu sevgi zor işler başarır. O zaman kalp boş korkulardan kurtulur ve huzura ulaşır.
Büyük müfessir Fahruddin Razi (rah) şöyle diyor :
“Allah için din yolunda yapılan bütün mücahede, mücadele ve masraflar bu ayetin övdüğü fedakarlığa girmektedir.“[23]
Erkek-kadın her mümin, az da olsa bu ahlaktan bir pay sahibi olabilir ve olmalıdır. Böylece Yüce Yaratıcıyı tanımanın tadını almalı, onu sevmenin farkını ise göstermelidir.
Arifler, ‘Bir kalbi Allah sevgisi doldurduğu zaman, onun korkusu gider; kalp kuvvetlenir ve sevinçle dolar.’ diyor.
Buradaki sevinç kula her fedakarlığı yaptırır. Bu sevgiyi ortaya koymanın çok çeşitli yolları ve şekilleri vardır.
Bütün hayırların temeli Cenab-ı Hakk’ın sevgi, destek ve rahmetidir. Buna Allah’ın hidayeti ve inayeti denir. Allah’u Teala bir kalbi açar ve muhabbetiyle doldurursa, o insan artık bütün güzelliklerin kaynağı olur.
Şu bir gerçektir ki insanın kalbi açılmadan eli açılmaz. Kalbe ilahi nur girmeden de kalp açılmaz. Müminin kalbine giren iman nuru kalpten ilk olarak inkar ve şirki temizler. Sonra cimriliği ve bencilliği yok eder.
Yüce dinimiz İslam infakta bulunmayı, iyilik ve hayırda yarışmayı toplumdaki fakir, düşkün ve kimsesizlere yardım eli uzatmayı teşfik etmektedir. İman edip infak etmek, paylaşmak Müslüman’ın özelliğidir. Çünkü mülk Allah’ındır, servet insana emanettir. Mü’mine bu emaneti nasıl koruduğunu ve nereye harcadığının hesabı sorulacaktır.
VAKIF DÜNYALILARI AHİRETE TAŞIMA YÖNTEMİDİR
Vakıf;kitap, sünnet ve sahabe-i kiram'ın icmaı ile sabit olan İslami bir müessesedir. Zira rivayet edildiğine göre Hz. Peygamber (s.a.v) Medine'deki yedi bahçeyi vakfetmiştir. Aynı şekilde sahabeler ve Hz. İbrahim (a.s) de bazı emlaki vakfetmişlerdir. Bu vakıflardan bazıları varlıklarını günümüze dek devam ettire gelmişlerdir.[24]
Bunların yanı sıra günümüzde bu anlayışın bir ürünü olarak camiler, mescidler, medreseler, kütüphaneler, zaviyeler ve kervansaraylar hep "vakfın" önemini kavrayan mü'minlerce meydana getirilmiştir. Anadolu'nun büyük bir bölümünde "vakıf' arazilerine rastlamak mümkündür.
Ashab-ı Kiram’dan günümüze dinin öğretilmesinde, resmi görevlilerin dışında özel gayretlerin büyük etkisi vardır. Tarih boyunca mutasavvıflar, meşayih, salih zatlar, ihvan öncelikle dini yaşamayı, sonra örneklemeyi ve öğretmeyi hedef edinmişlerdir. Günlük hayatlarında, sohbetlerinde, kitaplarında daima bu esasa göre hareket etmişlerdir. Nitekim tasavvuf erbabı dinin yayılmasında asırlar boyunca birinci etken olmuştur. Dinin öğrenilmesindeki bu rolü sebebiyle dergahlara “halk mektebi” de denmiştir. Günümüzde de bütün İslam coğrafyasında dergahlar, cemaatler, onların sohbet meclisleri ve vakıfları aracılığıyla bu eğitim faaliyeti -şükürler olsun- devam etmektedir.[25]
İşte varlığıyla insanoğluna hayatında da memetındada hizmet eden kuruluş olan vakıf insanın ölümünden sonrada ismini ve eserini yaşatan kurumdur, ölümlü ve geçici olanı ebedileştirme, dünyalıları ahirete taşıma yöntemidir.
Gavs-ı Sani’nin (k.s) buyurduğu gibi:
“Vakıf hizmetleri iyi bir mümin olmayı öğretir. Bu vakıf işi için gayret edin. Bu hizmet, önünüze gelen bu iş, size bir devlettir. Bunun kıymetini bilin, bunu iyice alın, saklayın, muhafaza edin, kapınızın, evinizin içinde tutun. Eğer elinizden kaçırırsanız, eline alan bir daha sizin elinize geçirmeyecektir. Bu fırsatı bir daha bulamazsınız.”
Gavs hazretlerinin de buyurduğu gibi vakıf hizmetlerinde canla başla çalışıp gayret etmek bitmez tükenmez bir servettir. Eğer dinin emrettiği tevazu ve mütevazilik elden bırakılır, hoşgörü ile devam edilmezse, menfaati çok büyük olan bu hizmet, bu davranışlardan dolayı bir başkasının eline geçebilir. Eğer bu hizmeti eline geçiren bu menfaatin farkına varır da kurallara uygun hareket ederse bir daha bu hizmet eline geçmez. Onun içindir ki ey mü’min elindeki nimetin farkında ol…!
Vakıf insanı gönlü zengin insandır. Kalbi zengin olana, cüzdan fakirliği zarar vermez. Kalbi fakir olana da cüzdan zenginliği bir fayda vermez. Ancak onun fakirliğini arttırır.
Allah Teala Kur’an-ı Mübinde şöyle buyrulur.“O Takva sahipleri kendilerine rızık olarak verdiğimiz her şeyden (Allah yolunda) infak ederler“Bakara suresi ayet-3
“Allah mü’minlerden canlarını mallarını cennet mukabilinde satın almıştır….”Tevbe suresi ayet-111
Ebu Hureyre (r.a)’dan rivayetle Peygamber Efendimiz(s.a.v)şöyle buyurmuştur:
“İnsan öldüğü zaman amel defteri kapanır. Üç şey bundan müstesnadır, sadaka-i cariye, faydalı bilgi ve salih evlattır.”[26] buyurmuştur.
İnsanın yaratılışında var olan yardımlaşma duygu ve düşüncesi, insanlığın tarihi ile yaşıttır. Her toplum, yardımlaşma hususunda kendi yaşadığı zamanın sosyal yapısını göre bazı faaliyetlerde bulunmuştur. Yardımlaşmanın teşkilatlandırılmış en ideal şeklini ise, vakıf olarak görmekteyiz.
Vakıf; yorgunu dinlendiren misafirhane, yetimi barındıran yurt, yoksulu güldüren yuvadır.
Vakıf; cahili öğreten okul, açı doyuran aşevi, hastayı tedavi eden hastanedir.
Vakıf; mutluluğa götüren kapsamlı ve görkemli bir yoldur.
Vakıf kurumu; insanın insana, hatta insanın tüm canlılara sunabileceği hizmetin tümüdür.
Vakıflar; en güzel bir sosyal hizmet tesisidir.
Vakfa saygı, tarihe saygıdır.
Vakıf; iman, sevgi ve manevi olgunluğun mahsulüdür.
Vakıf; sevgi sembolü, insanlık dolu bir fazilet yoludur.
Vakfa hizmet; halka hizmet, halka hizmet ise; hakka hizmettir.
Vakıf; diriye şefkat, ölüye rahmet vesilesidir.
Vakıflar; varlıklarını vatan ve milletine armağan edenlerin eserleridir.
Vakfa hizmet kültür ve sanata hizmettir.
Vakıflar; geçmişe saygı, geleceğe teminattır.
Vakıf, bir hizmetin gelecekte de yapılması için belli şartlarla ve resmi yoldan ayrılarak bir topluluk veya bir kimse tarafından bırakılan mülk, para olarak tanımlanmaktadır.
Bizim geleneğimizde vakıf oldukça önemli bir yer tutmaktadır.
Geçmişte kurulan vakıfların kurucuları vakıflarının işletilmesi ve geliştirilmesi sırasında yaşanacaklar için hem dua hem de beddua bırakmışlardır.
Bu yüzden çoğu kimse vakıf söz konusu olunca son derece temkinli davranır.
Vakıf duası;
Her kimse ki; Vakıflarımın bekasına özen ve gelirlerinin artırılmasına itina gösterirse, bağışlayıcı olan Allah’u Teala'nın huzurunda ameli güzel ve makbul olup, mükâfatı sayılamayacak kadar çok olsun, dünya üzüntülerinden korunsun ve muhafaza edilsin..." Kanuni Sultan Süleyman Vakfiyesinden... Hicri 950 - Miladi 1543
Vakıf Beduası;
"Allah'a ve Ahiret gününe inanan, güzel ve temiz olan Hazreti Peygamberi tasdik eden, Sultan, Emir, Bakan, küçük veya büyük herhangi bir kimseye, bu vakfı değiştirmek, bozmak, nakletmek, eksiltmek, başka bir hale getirmek, iptal etmek, işlemez hale getirmek, ihmal etmek ve tebdil etmek helal olmaz.
Kim onun şartlarından herhangi bir şeyi veya kaidelerinden herhangi bir kaideyi bozuk bir yorum ve geçersiz bir yöntemle değiştirir, iptal eder ve değiştirilmesi için uğraşır, fesh edilmesine veya başka bir hale dönüştürülmesine kastederse, haramı üstlenmiş, günaha girmiş ve masiyetleri irtikab etmiş olur.
Böylece günahkarlar alınlarından tutularak cezalandırıldıkları gün Allah onların hesabını görsün. Malik onların isteklisi, zebaniler denetçisi ve cehennem nasibi olsun. Zira Allah'ın hesabı hızlıdır. Kim bunu işittikten sonra, onu değiştirirse onun günahı, değiştirenler üzerindedir. Kuşkusuz O, iyilik edenlerin ecrini zayi etmez..." Kanuni Sultan Süleyman Vakfiyesinden...
İSLAM VAKIF MEDENİYETİDİR (SADAKA-İ CARİYE):
Vakıflar Türk-İslam dünyasının her yerinde milli vicdandan birer güzellik, şefkat abidesi seklinde doğmuş ve yükselmiştir. Kurulan vakıflarla gördürülen hizmetler çok çeşitlidir Yurdun onarımı, düşman saldırısından korunması, sosyal adaletin sağlanması gibi ana hedeflere yönelik olan vakıfların kuruluş amaçları daha çok sosyal amaçlıdır.
Tarihe dönüp bakarsanız, ecdadımızın fethettikleri şehirleri yakıp yıkmak yerine, vakıflar kurarak ihya ettiklerini görürsünüz. Camiler, medreseler, kervansaraylar, darüşşifalar, hamamlar, bedestenler ve çarşılar. Ve daha niceleri... Zaten müslümana yakışan bu değil mi: İnsanı inşa etmek için bir medeniyet inşa etmek.
Ecdadımız vakıf sistemi ile hem yaşadıkları mekanları, hem de kendi gönüllerini zenginleştirdiler. Akla gelebilecek her alanda, insana ve hayvanlara hizmet edecek vakıflar oluşturdular.
Bu vakıfların kuruluş maksadını anlatan kitabelerde bir medeniyetin ruhu yansır. Yeryüzünde ne için bulunduğunu bilen, mahluka hizmetin Halik’a hizmet olduğunu kavramış, dünya hayatını ebediyetin tarlası olarak gören bir ruh. O kitabelerde bir kaygıyı da hep görürsünüz; hizmetin aksamadan devamı kaygısını.[27]
İslam tarihinde vakıflar, insanların ve başka canlıların faydasına olan çeşitli hizmetleri yerine getirmek üzere kurulmuştur. Ziya Kazıcı,İslami ve Sosyal Açıdan Vakıflar,45(Marifet Yayınları) Osmanlı'da en ücra coğrafyalarda yaşayan insanların sosyal ihtiyaçlarını karşılamada ve hayat standartlarını yükseltmede en tesirli unsurlardan birisi de şüphesiz vakıf müesseseleri olmuştur.
İlk vakfın Rasul-i Ekrem (s.a.v) tarafından kurulduğu rivayet edilir. Kaynaklarda bildirildiği üzere, Muhayrık isimli yahudi bir zat Uhud harbine katılmış ve ölümü halinde bütün mallarının Peygamber Efendimiz(s.a.v)’e teslim edilmesini, O’nun da dilediği şekilde bu malları kullanmasını vasiyet etmişti. Muhayrık vefat edince, Efendimiz (s.a.v) de ondan kalan bahçeleri çeşitli hayır işlerine vakfetmişti.
Mallarıyla ilk vakfın yapıldığı Muhayrık’a gelince; garip ve derslerle dolu bir tecelli, müslüman olup olmadığı konusunda kesin bir bilgi bulunmuyor.
Dinimizdeki vakıfla ilgili hükümlere kaynaklık etmesi bakımından şu olay önemlidir:
Hz. Ömer (r.a), Hayber’deki arazisiyle ilgili olarak Efendimiz (s.a.v)’e müracaat ediyor. Bu arazinin çok kıymetli olduğunu belirttikten sonra, ne yapacağı hakkında Allah’ın Elçisi’nden tavsiye istiyor. Efendimiz (s.a.v) de “Onu dilediğin şekilde kayıt altına al, gelirlerini ise tasadduk et!”buyuruyor. Bunun üzerine Hz. Ömer (r.a) o araziyi satılamayacak, hibe ve miras olunamayacak şekilde insanların faydalanmasına bırakıyor. Bunu yaparken de, araziyle ilgili görevlilerin bu arazinin mahsullerinden aşırıya kaçıp ticaret yapmamak kaydı ile yemesinde ve arkadaşlarına yedirmesinde sakınca olmadığını, fakirlere, miskinlere, yolculara, kölelere, esirlere, Allah yolunda cihad edenlere ve kılıç ehline tasadduk ettiğini açıklıyor. Kemal Süleymanoğlu,Semerkand Dergisi,2001 Kasım
Hz. Peygamber (s.a.v) Medine'deki hurma bahçesini vakfedip, hasılatını İslam'ın müdafaası ve acil ihtiyaçlara tahsis etmiştir. Fedek hurmalığını da yolculara vakfettiğini biliyoruz. Ashab-ı Kiram da O’nun yolundan yürüyerek çeşitli vakıflar kurarak insanlığa hizmette yarışmışlar. Mesela Cabir (r.a): "Ben, muhacir ve ensardan mal ve kudret sahibi bir kimse bilmem ki vakıf ve tasaddukta bulunmuş olmasın." diyor.
Tarih boyunca vakıflar toplum hayatında önemli roller üstlenmiştir. Müslüman toplumlarda vakıflar, devletin yetişemediği alanlarda, kamu hizmet ve yatırımlarını tamamlayıcı sivil inisiyatif ve örgütlenmeler olarak faaliyet göstermişlerdir.
Osmanlı'da vakıf anlayışına bakıldığında, Uygurlardan başlayıp Selçuklulara uzanan Doğu tesirini ve Roma İmparatorluğu'ndan başlayıp Bizans İmparatorluğu'na uzanan Batı tesirini birlikte görmekteyiz.[28]Osmanlı; vakıf anlayışını, tarihten devraldığı bu fiziki mirası ve vakıf kültürünü hem geliştirmiş hem de çeşitlendirmiştir.
Bu hukuki müesseseler, İslam memleketlerinin, dolayısıyla Osmanlı'nın, sosyal ve iktisadi hayatının gelişmesinde önemli rol oynamıştır.[29]Vakıf sisteminde hukuki statüye sahip, süreklilik arz eden, müesseseleşmiş, sosyal bir yardım faaliyeti vardır. Bu manada, hem Selçuklu'da hem de Osmanlı'da faaliyet gösteren vakıflar, İslam hukukunun kendisine kattığı birikim ve sağladığı altyapıyla iyiden iyiye gelişmiştir. Vakıf kurumu en büyük gelişimini, sosyal hayatta yardımlaşma ve dayanışmaya çok önem veren İslam dininin ortaya çıkmasından ve güçlü Türk devletleri tarafından kabul edilmesinden sonra sağlamıştır.[30]
Tarih boyunca büyükler, insanlığın istifadesi için çok çeşitli hayır kurumları inşa etmişler ya da buna vesile olmuşlardır.
Vakıflarda görülen hizmet ruhunun ne derece kökleştiği ve yaygınlaştığı, bunların verdiği hizmetlerle de anlaşılabilir. Bu sayılabilek çeşitlemeler aslında her dönemde yapılabilen ama günümüze göre farklılık arz eden hususlardır.
Fakir, dul, öksüz ve borçlulara para yardımı yapmak; halka meyve ve sebze dağıtmak, çalışamayacak derecede yaşlanan kayıkçı ve hamalların bakımını sağlamak, çocukların emzirilmesini sağlamak, evlenecek genç kızlara çeyiz hazırlamak, kase ve bardak gibi kap kacak kıran hizmetçileri, efendilerinin azarlamalarından korumak; kuşlara yem vermek, çocuklara oyuncak almak, yolcuların ihtiyaçlarını karşılamak, yetimleri büyütmek, talebelere burs, kalacak yer temin etmek, işsizlere iş bulmak, çırak yetiştirmek, müflis ve borçlulara yardımcı olmak, bekârları evlendirmek, hayvanları himaye etmek; cadde ve sokakların temiz tutulmasını sağlamak, sokaklara atılan tükürük ve benzeri maddelerin üzerine kül döktürmek gayesiyle görevliler tayin etmek;[31]su kanalları, su kemerleri, çeşmeler, buzlu su veya şerbet dağıtılan sebiller, kuyular, medrese, hanlar, hamamlar, camiler, yollar, kaldırımlar, köprüler yapmak ve bunların finansmanını sağlamak maksadıyla çok sayıda vakıf kurulmuştur. Ayrıca hastaneler, vakıflar aracılığıyla hizmet vermiş, doktorlar ücretlerini vakıflardan almışlardır.[32]Vakıf hastanelerinde her din ve ırktan insan tedavi ediliyor, gerekirse ücretsiz ilaç veriliyor, doktor temin ediliyordu. İmaretlerde yoksullara, yolcu ve misafirlere her gün bir-iki öğün yemek veriliyordu. Bunların yanı sıra, efendileri azarlamasın diye kase, bardak ve kap-kacak kıran hizmetçilere verilmek üzere para vakfı yapan hayırseverler bulunuyordu.
Akla gelebilecek her hayır, vakıflar aracılığıyla yerini buluyordu. Mesela kaleminde mürekkep kalmayanlar için "Mürekkep Vakfı" bile kurulduğunu hayretle öğreniyoruz. Halka meyve ve sebze verilmesi, çalışamayacak derecede yaşlanan kayıkçı ve hamalların bakımının temin edilmesi, çocukların emzirilmesi, yol ve sokakların temizliği için tükürük gibi tiksindiren şeylerin külle üzerinin kapatılması, oyuncaksız çocuklara oyuncak alınması gibi daha birçok hizmet için vakıflar bulunuyordu.
İşte Peygamber Efendimiz(s.a.v)’in hareketiyle hayat bulan bu değerlere gönül vermiş nice müslüman, daha ilk dönemlerden itibaren pek çok vakıf kurmuşlardır. Canını bu değerler uğruna feda ederken, kendisi öldükten sonra da devam edecek bir hizmete malını da seferber etmiştir. Bu seferberlik bir çığ gibi büyümüş, Abbasiler döneminde vakıflardan sorumlu nazırın tayinini zorunlu kılmıştır. Özellikle Osmanlılar döneminde vakıflar devletten sonra ikinci büyük güç haline gelmiş, ülke topraklarının çok büyük bir bölümü vakıf araziler haline dönüşmüştür. Bugün modern dünyanın savunduğu sosyal devlet anlayışının çok ilerisinde bir model oluşmuştur.
Hatta bir yazar haklı olarak şöyle bir tespitte bulunur: "Osmanlı İmparatorluğu devrinde pek büyük bir inkişafa mazhar olan vakıflar sayesinde, bir adam vakıf bir evde doğar, vakıf bir beşikte uyur, vakıf mallardan yer ve içer; vakıf kitaplardan okur, vakıf bir mektepte hocalık eder, vakıf idaresinden ücretini alır ve öldüğü zaman kendisi vakıf bir tabuta, konur ve vakıf bir mezarlığa gömülürdü. Bu suretle beşeri hayatın bütün icaplarını ve ihtiyaçlarını vakıf mallarla temine pekala imkan vardı."[33]
Rasulullah Efendimiz(s.a.v) ile bağlayan vakıf hizmetinin, günümüze kadar binlerce takipçisi oldu. Müslümanlar sadaka-i cariye olarak evlerini, tarlalarını, bahçelerini vakfettiler. Bu vakıflarla eğitimden sağlığa, güvenlikten savunmaya, dul ve yetimlerden yolda kalmışlara, kısaca akla gelebilecek her ihtiyaç sahibine ve sahasına hizmet verdiler. Batılı ve Doğulu bir çok araştırmacıya göre İslam medeniyetinin üzerinde yükseldiği en önemli kurumlardan birisi vakıftır. Elmalılı Hamdi Yazır merhuma göre ise vakıf hizmeti, toplumları medenileştirecek ve seviyesini yükseltecek olan en doğru yoldur.
İslam hukukundaki vakıf anlayışı ile günümüzdeki bir tüzel kişilik olan vakıf anlayışı arasında kapsam açısından farklılıklar bulunuyor. Günümüz mevzuatında İslam hukukundaki vakıf müessesesi yerini korumuş, ancak faaliyet kapsamı genişletilmiştir. Buna göre vakıflar, tüzüklerinde yer alan hizmetleri gerçekleştirebilmek için hibe, sadaka ve diğer her türlü yardımı kabul edebilmektedirler. Ticari faaliyetler yanında birçok farklı girişimlerde bulunabilmektedirler.
Günümüzde faaliyet gösteren vakıf mütevelli heyetleri, özellikle şu konuya dikkat etmek zorundadırlar: Vakfın malvarlıkları arasında İslam hukukuna göre vakfedilmiş olan mallar satılamaz, mülkiyet konusu olamaz, sadece gelirlerinden faydalanılır. Vakfa yapılan hibe, sadaka gibi diğer yardımlar ise tamamen vakfın kuruluş gayeleri için kullanılabilir. Hatta hibe edilen taşınmaz mallar bile satılarak gelirleri vakfın gayelerine sarfedilebilir. Zekat ve öşür gibi vakıf gelirleri, kesinlikle “zekat mesarifi” dediğimiz sekiz sınıf insana ulaştırılmalıdır. Bu konuda vakıf, sadece zenginlerle fakirler arasında posta görevi yapmış olur.
Yapılan bütün hayırların ve çalışmaların sadece ve sadece Allah Teala’nın rızasını kazanmak olduğunu bu düstur ile hareket edenlerin kurtuluşa erenler zümresinden olduğu bilinmelidir.
Yüce Rabbimiz şöyle buyurur: “Sevdiğiniz şeylerden(Allah yolunda) infak etmedikçe birre eremezsiniz.”[34]
Bir Müslüman’ın sıkıntısını gidermeyi dünya dolusu altın ve gümüşe tercih edenlerden bize kadar gelen bu fazilet geleneği, kaynağını o mümtaz kitaptan alıyorsa devamlılığını da elbette ki aynı kaynaktan sağlayacaktır. Ayet-i kerimelerde şöyle buyrulur: “…Asıl iyilik, Allah’a, ahiret gününe, meleklere, kitap ve peygamberlere iman edenlerin; mala olan sevgilerine rağmen, onu yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışa, (ihtiyacından dolayı) isteyene ve (özgürlükleri için) kölelere verenlerin; namazı dosdoğru kılan, zekatı veren, antlaşma yaptıklarında sözlerini yerine getirenlerin ve zorda, hastalıkta ve savaşın kızıştığı zamanlarda (direnip) sabredenlerin tutum ve davranışlarıdır…”[35]
“…Sonra anaya, babaya,akrabaya,yetimlere,yoksullara, akraba olan komşulara, yakın komşulara, yanında bulunan arkadaşa, yolda kalanlara, sahip olduğunuz kölelere iyilik edin. Şüphesiz Allah, kibirlenen ve övünen kimseyi sevmez.”[36]
“Sakın yetimi ezme”[37]
“...öksüz kızlar ve zavallı çocuklara ve bir de yetimlere adaletle davranmanız hakkında Kitap’ta size okunan ayetler vardır. Sizin her yaptığınız iyiliği, muhakkak Allah bilir.”[38]
Zikredilecek pek çok ayet ve hadis olmakla birlikte hizmet ve hayır seferberliği olan vakıf medeniyetimiz, şefkat ve merhamet titizliğimiz böyle başlamış oldu.
Onca gürültüsü ve debdebesi içinde fani olan bu ömrü tamamlayanların bir manada derdi bitmez. O dert de “Adem odur ki, koya her yerde bir eser. Eseri olmayanın yerinde yeller eser” veciz sözüyle dile getirildiği gibi öteki aleme göçtükten sonra da hayırla yad edilmektir. Güzelden güzel sadır olur kaidesince yad edilmenin yolunu yordamını hayırdan yana bulanlar, amel defterlerinin sürekliliğini sadaka-i cariyede aradılar. Zira bir yoruma göre sadaka-i cariye vakfı işaret eder.
Aslında çok söze gerek yok; merhum Ahmed Yesevi’nin “Nerde görsen gönlü kırık, merhem ol sen, Öyle mazlum yolda kalsa hemdem ol sen, Mahşer günü dergâhına mahrem ol sen!” dediği gibi insan bu dünyadan ötekine yalnız halis niyetle yapılan güzel amellerden başkasını götüremez. Nitekim Rabbimizin de “Gece-gündüz, açık ve gizli, mallarını Allah için harcayanların mükâfatını Rableri verecektir. Onlara korku yoktur, onlar üzülmeyeceklerdir de”[39]buyurduğu üzere yapılan iyilik ve hizmetlerle hayra gönül eğenlerin sevaplarında da süreklilik olacaktır.
Yalnız bu kadar da değil; insani duygularımızın zaafa uğradığı zamanımızda vakıflar aracılığıyla yapılan hizmetler nefsimizin terbiyesinde de pay sahibidir. Yaratılmışa şefkati, merhameti, sevgiyi, cömertliği öğrettiği gibi, dertli gönülleri dertten kurtarırken gözetilmesi gereken adab-ı muaşeret kaidelerini de tazelememize sebep olurlar. Mesela hayır yaparken başa kakmamak, gösterişten sakınmak, nezaket sahibi olmak, tebessüm ve teşekkür etmek bunlardan sadece birkaçıdır. İnsan tüm bunların kazancını hesap ederken “Daha ne olsun” diyor ama bir şey daha var; şayet vakıflar bünyesinde yapılan hizmetler manevi rehberlerimizin öncülüğünde ise, onlardan gelen feyz de ruhumuzun meşki oluyor.
VAKIF MALINI KULLANMADA TİTİZLİK
İşte gerek kuruluş amacı gerekse yaşayış amacı sadece Allah Teala’nın rızası murad edilirken, vakıf mallarını kullanmakta da sadece Allah’ın rızası güdülerek yapılmalıdır. Kendi malımızı kullanırken nasıl ihtimam ve özen gösteriyorsak vakıf malını da o derece ihtimamla kullanılmalıdır.
Ne yazık ki, kendi evimizde yapmayacağımız bir horlukla vakıf mallarını kullanıp onlara zarar veriyoruz. Ve işin en acı yanı da ne biliyor musunuz? O zararı, hizmet yaptığını sanan insanlar veriyor.
Yaratan’ın rızasına ulaşmak maksadıyla yaratılanlara hizmet için kurulan vakıflar aynı zamanda binlerce insanın hakkının bulunduğu müesseselerdir. Bu yüzden oradaki en ufak bir hakka girme, aynı anda binlerce kişinin kul hakkına girmeyle neticelenir. Bu anlamda hizmetin hezimete dönüşmemesi, başka bir ifadeyle kanadından tuttuğumuzda bizi rızaya ulaştıracak hizmetin, kaybedenler halkasının ortasına düşürmemesi için azami dikkat göstermeliyiz.
Allah Teala, kul hakkıyla huzuruna çıkmamamız hususunda bizleri uyarıyor. Çeşitli ayeti kerime ve hadis-i şeriflerde mana itibariyle, “Ben hakkımı affedebilirim, ama kulumun hakkıyla bana gelirsen, o affetmedikçe ben onun yerine seni affetmem” buyuruyor. Bunun yanında Rabbimiz’in dilerse kul hakkını da affedeceğine dair hadisler de var. Ancak bu çok özel lütfa mazhar olabileceğini kim garanti edebilir? Bunun için Peygamberimiz ve Allah dostları kul hakkı konusunda ciddi anlamda bizleri uyarıyor.
Kul hakkı konusunda büyükler öylesine titiz davranmışlar ki, hayrete düşmemek mümkün değil. Mesela bir gün Beyazıt Bistami Hazretleri çamurlu bir yolda yürürken kayıp düşeceği an bir duvara tutunup destek alır. Ancak duvardan biraz toprak aşınıp dökülünce hemen o duvarın sahibini bulur ve helallik ister. Mecusi olan duvar sahibi “Sizin dininiz bu kadar hassas mı?” diye sorar şaşırarak. Beyazıt Bistami de, “İslam’da kul hakkı var, eğer bu dünyada helalleşilmezse, mahşerde ödemek çok zordur. Rabbimiz kulun her günahını dilerse affeder ama kul hakkını affetmiyor. Onun için, mutlaka burada helalleşmek lazım. Aksi halde, cennete ulaşmak mümkün olmaz” der.
Kul hakkı konusunda büyükler öylesine titiz davranmışlar ki, hayrete düşmemek mümkün değil. Mesela bir gün Beyazıt Bistami Hazretleri çamurlu bir yolda yürürken kayıp düşeceği an bir duvara tutunup destek alır. Ancak duvardan biraz toprak aşınıp dökülünce hemen o duvarın sahibini bulur ve helallik ister. Mecusi olan duvar sahibi “Sizin dininiz bu kadar hassas mı?” diye sorar şaşırarak. Beyazıt Bistami de, “İslam’da kul hakkı var, eğer bu dünyada helalleşilmezse, mahşerde ödemek çok zordur. Rabbimiz kulun her günahını dilerse affeder ama kul hakkını affetmiyor. Onun için, mutlaka burada helalleşmek lazım. Aksi halde, cennete ulaşmak mümkün olmaz” der.
Özellikle tek tek helalleşme imkanı asla olamayacak kalabalıkların hakları altında kalmak, korkunç bir neticeye götürebilir insanı. Eskiden kul hakkından korkan insanlar, vakıf arazisinden geçtikten sonra ayakkabılarını dahi çıkarıp silkelerdi “Vakıf malının tozu bile bize bulaşmasın, onca insanın hakkı sorulmasın” diye. Kul hakkına girmemeye gayret etmeli ancak varsa da onu, mahşerin dehşetini düşünerek o güne bırakmamalı. Sadece beklemesi bile azap olacak o günde beklememek için, kişi alacağı hakkından vazgeçiriliyorken, binlercesinin hakkını ödeyebilmek nasıl mümkün olur? Kul hakkı öylesine önemlidir ki, Efendimiz (s.a.v) bir hadislerinde bizleri uyarır ve “Şehitlerin, kul borcundan başka bütün günahları mağfiret olunur” sözleriyle buna vurgu yapar. Yani Allah dilemedikçe şehitlik bile kul hakkını kaldırmıyor. Yine Efendimiz aynı hususta, “Nefsimi kudret elinde tutan Allah’a yemin ederim ki, bir insan Allah yolunda üç defa şehit olsa bile, üzerindeki kul hakkı ödenmedikçe cennetteki makamına erişemez!..” buyurur.
Kul hakkı vebali altında bulunan kimseleri, Efendimiz (s.a.v) “müflis” olarak niteleyip, durumlarını şöyle anlatır: “Benim ümmetimden müflis o kimsedir ki, kıyamet gününde namaz, oruç ve zekat ile gelir. Ama şuna sövmüş, buna iftira etmiş, onun malını yemiş, berikinin kanını akıtmış, ötekini dövmüştür de, sevabından bir kısmı şuna, bir kısmı buna verilir. Üzerindeki kul hakları ödenmeden önce hasenat tükenirse, onların günahlarından alınıp, buna yüklenir ve sonra cehenneme atılır”[40]Mesele çok açık. Kul hakkı bulunan kimse, amelleri salih de olsa hak sahipleri ile hesaplaşmadan cennete giremiyor.
Hz. Osman’ın yanlışlıkla kulağını çektiği ve hatasını anladığında da yanına çağırdığı kölesine “Sen de benim kulağımı çek!” diye kulağını çektirmesi, hatta kölenin hafif davranması üzerine “Ben daha sert çekmiştim; biraz daha sert çek de beni ahiret vebalinden kurtar!” demesi üzerine kölenin de “Ey halife! Daha fazla çekersem bu sefer de ben size borçlu olurum!” şeklinde cevap vermesi, neticede karşılıklı helalleşmeleri oldukça ibret verici.
Efendimiz’in (s.a.v) bile son demlerinde ashabına “Kimin üzerimde hakkı varsa gelsin alsın!” buyurarak kul hakkını düşünmesi, ahiretteki hesaplaşmanın ne kadar çetin olduğunu hatırlatır.
Bu şartlarda ahlaki kurallar bir yana, kul hakkından dolayı olsa dahi vakıfta bulunan her mala aşırı derecede titizlik göstermek zorundayız. Hatta kendi evimizin, büromuzun eşyasından da daha fazla özenli davranmak zorundayız oradakilere karşı. Çünkü işin ucunda helallik için kendilerine asla ulaşamayacağımız, hiçbir zaman tanıyamayacağımız binlerce, belki de milyonlarca insanın hakkı söz konusu. Fakat ne yazık ki, kendi evimizde yapmayacağımız bir horlukla vakıf mallarını kullanıp onlara zarar veriyoruz. Ve işin en acı yanı da ne biliyor musunuz? O zararın, hizmet yaptığını sanan kişiler tarafından verilmesi. Diğer yandan o malın oraya hangi fedakârlıklarla konulduğunun da düşünülmesi gerek. Çok değil, bir lira bağış, sadaka vermemek için sırt dönülürken, yüzlerce liraya mal olmuş eşyalara gösterilen hodgamlık insanın canını acıtmalı.
Su değdiğinde dahi kabaracak bir tahta kapının, hortum tutularak yıkanması; elektrik süpürgesinin kulpu dururken hortumundan tutulup kaldırılması ya da çekilerek yerine konulması nasıl bir hizmet anlayışı ve içselleştirilmiş davranışla açıklanabilir? Öte yandan evlerimizde yerlere çöpleri atar mıyız ya da halının üzerine kirletecek bir şey döktükten sonra, orayı silmeden öylece bırakır gider miyiz? Veyahut çocuklarımızın duvarları, sandalyeleri çizmelerine, delmelerine, kapılara tekme atıp şiddetle çarpmalarına göz yumar mıyız? Elektrik ya da suları açık bırakır mıyız, deterjanları boca mı ederiz? Örnekleri çoğaltmak mümkün, ancak gerek yok: Okyanusu, bir damlası gösterir misali… Eğer bunları kendi eşyalarımıza yapmıyor ve yapılmasını istemiyorsak vakıf mallarına, o şekilde davranmayı nasıl açıklayabiliriz? Hainlikle mi, yoksa vurdumduymazlıkla mı? Hele bir de işin ucunda binlerce kişinin kul hakkı varken?!..[41]
[1] İmam-ı Merginani,el-Hidaye Şerhu Bidayetü'l Mübtedi,III,13 (Kahire:1965);İbn-i Abidin,Reddü'l Muhtar Ale'd Dürri'l Muhtar,IX,238(Şamil Yayınları)
[2]D.İ.B,Dini Kavramlar Sözlüğü,680
[3] İmam-ı Kasani,el-Bidaiu's Senai,VI,218(Beyrut:1974);Ömer Nasuhi Bilmen,Hukuki İslamiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu,IV,284(Bilmen Basım ve Yayınevi)
[4] İmam-ı Serahsi,el-Mebsut,XII,28(Beyrut);Ayrıca İmam-ı Kasani,el-Bidaiu's Senai,VI, 218(Beyrut:1974);İmam-ı Merginani,el-Hidaye Şerhu Bidayetü'l Mübtedi,III,13(Kahire: 1965);İbn-i Abidin,Reddü'l Muhtar Ale'd Dürri'l Muhtar,IX,238
[5] İbn Mahzur,Lisanu'l-Arab,III,969-970(Beyrut)
[6]Şafii,IV,51;Ali Haydar,Tertibu's-Sünuf,101 vd
[7]el-Kasani,Bedayiu's-Sanayi,IV,217,(Beyrut, 1974)
[8]Buhari,Vesaya,Bab:23,Hadis No:27,Bab:29,Hadis No:34;Eyman,Bab:33;Müslim,Vasiyye,Bab:4,Hadis No:15/ 1632-1633
[9]Şafii,el-Ümm,IV,51,58(Beyrut1973);Malik,el-Müdevvene,IV,98-111(Beyrut 1323)
[10]Şafii,IV,51;Ali Haydar,Tertibu's-Sünuf,101 vd.
[11]İbnü'l-Hümam,Fethu'l Kadir.V,40;el-Kubeysi,Ahkamü'l-Vakf,I,75-78;Şamil İslam Ansiklopedisi,VIII,175
[12]es-Serahsi,el-Mebsut.,XII,27;İbnül Hümam,Fethu'l Kadir,V,37-40;Kübeysi,Ahkamü'l-Vakf,I,69 vd;Şamil İslam Ansiklopedisi,VIII,175
[13]Malik,el-Müdevvene,VI,98 vd.;Kübeysi,Ahkamü'l-Vakf,78-80
[14] Mustafa Efe,Fetevayi Hindiye,IV,498(Akçağ Yayınları)
[15] Celal Yıldırım,Kaynaklarıyla İslam Fıkhı,III,187(Uysal Kitabevi)
[16] İmam-ı Serahsi,el-Mebsut,XII,28
[17] Bakara suresi ayet-125;Al-i İmran suresi ayet-96-97;Maide suresi ayet-97;Hac suresi ayet-26
[18] İbn-i Abidin, Reddü'l Muhtar,Ale'd Dürri'l Muhtar,IX,238der.
[19] Mustafa Efe,Fetevayi Hindiye,IV,498; Ayrıca, İbn-i Abidin,Reddü'l Muhtar Ale'd Dürri'l Muhtar,IX,242
[20] Mustafa Efe,Fetevayi Hindiye,IV,497
[23]Razi,Tefsir-i Kebir,V,175(Akçağ yayınları)
[24] Abdullah b. Mahmud b. Mevdud el-Mavsıli,El-İhtiyar Li-Ta'lili'l-Muhtar,II,391(Ümit Yayınları)
[26]Müslim,Vasıyye,Bab:3,Hadis No:14/1631;Ebu Davud,Vesaya,Bab:14,Hadis No:2880;Tirmizi,Ahkam,Bab:36,Hadis No: 1376;Ahmed b. Hanbel,II,372;Darimi,Mukaddime,Bab:46,Hadis No:565;Nesai,Vesaye, Bab:8, Hadis No:3591
[27] Alper Erzurumlu, Semerkand Dergisi,2001 Kasım
[28] Nazif Öztürk,Menşei ve Tarihi Gelişimi Açısından Vakıflar, 71(Vakıflar Genel Müdürlüğü)
[29] Mehmet İpşirli,Osmanlıda Vakıfların Tarihi Gelişimi,72(Sivil Toplum Düşünce ve Araşt Dergisi,Sayı:1561)
[30] Nazif Öztürk,Menşei ve Tarihi Gelişimi Açısından Vakıflar,137-148 (Vakıflar Genel Müdürlüğü)
[31] Ziya Kazıcı,Vakıf Medeniyeti,172-174(Sivil Toplum Düşünce ve Araştırma Dergisi,Sayı:15)
[32] Yusuf Manap,İslam ve Türk Vakıf Anlayışının Sosyal Temelleri,33(Yüksek Lisans Tezi İstanbul Üniversi)
[33] Mehmet Gayretli,Semerkand Dergisi,2001 Şubat
[34] Al-i İmran suresi ayet-92
[35] Bakara suresi ayet-177
[36] Nisa suresi ayet-36
[37] Duha suresi ayet-9
[38] Nisa suresi ayet-127
[39] Bakara suresi ayet-274
[40]Müslim,Birr,Bab:15,Hadis No:59/2581;Tirmizi,Kıyamet,Bab:2,Hadis No:2418
